Bir araştırmanın temelinde şu basit ama güçlü soru yatar: “Neyi etkiliyor, ne etkileniyor?” Bu soruya vereceğiniz yanıt, araştırmanızın değişkenlerini tanımlar. Ancak yalnızca “bağımlı” ve “bağımsız” değişkenleri belirlemek yetmez. Araştırmanızda ara değişkenler, kontrol değişkenleri, dışsal etkiler ve ölçüm türleri gibi daha ince ayrımları da doğru yapmalısınız. Danışmanlık süreçlerimde sıklıkla karşılaştığım sorunlardan biri, öğrencilerin değişken türlerini karıştırmaları ya da eksik tanımlamaları. Bu durum, araştırma modeli kurarken, analiz yöntemini seçerken ve sonuçları yorumlarken ciddi sorunlara yol açabiliyor. Aşağıdaki görsel, temel değişken türlerini örneklerle ve sade bir dille özetliyor. Tez ya da proje önerinizi yazmadan önce bu kavramlara hâkim olmanız büyük fark yaratır.
Unutmayın, iyi tanımlanmış bir değişken; araştırmanızın sınırlarını çizer, hipotezinizi güçlendirir ve analiz sürecini kolaylaştırır. Hangi değişkenin hangi role sahip olduğunu netleştirmek, araştırmanızın hem içsel tutarlılığını hem de bilimsel geçerliliğini artırır. Bu yazıyı, özellikle şu üç soruyu yanıtlayarak bitirmenizi öneririm:
-
Bağımsız değişkenim gerçekten manipüle edilen ya da gözlenen bir değişken mi?
-
Bağımlı değişkenim etkilenmesi beklenen, ölçülebilir bir çıktıyı yansıtıyor mu?
-
Ara ya da kontrol değişkenleri analize dâhil edildi mi ve nasıl yönetildi?
Doç. Dr. Fatma Betül KURNAZ